Een goed bewaard geheim uit de Tweede Wereldoorlog is de positie van Koudum als commandocentrum van de Binnenlandse Strijdkrachten (NBS) district IV, dat het grondgebied van geheel Zuid-Friesland omvatte, van Workum tot Lemmer. De landelijke NBS is opgericht in september 1944. Met het oog op de op handen zijnde bevrijding was het wenselijk dat de activiteiten van bestaande verzetsgroepen werden gebundeld en onder centraal gezag kwamen te staan. Ook om na de bevrijding de orde te kunnen bewaren.
Een belangrijke informatiebron over de regionale NBS-afdeling is een in 2007 teruggevonden map met brieven en orders, lopend van 1 december 1944 tot en met 15 februari 1945, op het plafond van Verlengde Hoofdstraat nr. 8.[1] Het zijn voornamelijk bevelen van de commandant van het gewest Friesland, soms gecodeerd. De map bevat ook de sleutel van de code. Een andere belangrijke informatiebron is een verslag van verzetsman Sjerp Praamsma. Het maakt geen deel uit van het archief van de Vereniging Friesland 1940-1945 bij Tresoar in Leeuwarden. Praamsma was rayonhoofd van de Landelijke vereniging voor hulp aan Onderduikers (L.O.) in de Zuidwesthoek, als opvolger van de in augustus 1944 doodgeschoten Gerben Ypma. Tevens maakte hij deel uit van de staf van de regionale NBS als officier verbindingen.
Eind september waren volgens Praamsma 250 strijders geworven. Maar volgens de genoemde bevelen van de commandant van het gewest Friesland kreeg de leider van district IV pas op 11 december 1944 opdracht om een organisatie op te tuigen. Die commandant werd de voormalig legerofficier kapitein Siemen de Jong van Balk. Hij was tot dan commandant van de Ordedienst (OD) die met de verzetsgroepen LO (Landelijke vereniging tot hulp aan Onderduikers) en de KP (knokploeg) opging in de NBS. Op de website Gaasterland in de Tweede Wereldoorlog is informatie te vinden over De Jong.[2] Volgens dezelfde website verhuisde het NBS-hoofdkwartier enkele weken voor de bevrijding naar Harich.[3]
De NBS-commandopost in Koudum was in een leegstaande woning in de Kninebuert, achter de manufacturenwinkel van Jacob en Maaike de Boer (Verlengde Hoofdstraat 8), de zwager en zuster van Siemen de Jong, bij wie hij was ondergedoken. Daar zat hij zijn orders te tikken. Koeriersters fietsten af en aan om ze te bezorgen.[4] De genoemde website van HWG toont ook een foto van de staf van district IV. Jan Vogelzang, waarschijnlijk,[5] achterhaalde de namen en hun functies en hij vermeldt woonplaatsen. De drie op het bankje zijn het hoogst in rang. In het midden de bevelhebber De Jong, rechts DOL Tissot van Patot en links J. J. de Koningh, die in Koudum, de geboorteplaats van zijn vrouw, was ondergedoken.
De staf van NBS-district IV en hun functies (Collectie HWG). Staand v.l.n.r.: Administratie: Pieter Epema, Workum; Verpleging: Benjamin Herre Steegenga, Balk; Anne Tuinier, Oudemirdum; Verbindingen: Sjerp Praamsma, Bolsward; Financiën: B. Stegenga, Idskenhuizen, Bewapening: Jan Th. Post, Laren. Zittend: Chef-staf J. J. de Koningh, Koudum; Districtscommandant Siemen de Jong, Balk en Districtsoperatieleider H.L. Tissot van Patot, Den Haag.
[1] Herman Proper, “Een bijzondere vondst”, Klif en Gaast (2012-2): 12-13 (bijlage). Toen hij dit schreef woonde Proper in Koudum en was hij voorzitter was van het Kazemattenmuseum. De eigenaar van Verlengde Hoofdstraat 8 is niet op de hoogte gesteld, Histoarysk Koudum evenmin. Proper nam de map zonder verdere vragen in ontvangst en bracht hem onder in de collectie van zijn museum. In samenwerking met de eigenaar van het pand, tevens eigenaar van de gevonden map, heeft Histoarysk Koudum bewerkstelligd dat de map in 2025 kan worden overgedragen aan het Verzetsmuseum in Leeuwarden.
[2] Jan Vogelzang en Histoarysk Wurkferbân Gaasterlân (HWG), “Siemen de Jong: Reserve-kapitein en geen loco-burgemeester”, en “Het jaar 1944 (3)”, beschikbaar op Gaasterlandinwo2.nl. Geraadpleegd 8 januari 2025. Koppeling 1, Koppeling 2.
[3] Jan Vogelzang en Histoarysk Wurkferbân Gaasterlân, “Het jaar 1945 (2)”, beschikbaar op Gaasterlandinwo2.nl. Geraadpleegd 8 januari 2025. Koppeling. De website vermeldt niet dat het hoofdkwartier eerder in Koudum gevestigd was.
[4] Proper, “Bijzondere vondst”.
[5] Een auteur staat nergens vermeld, maar gezien de aard van de stukken moet het Jan Vogelzang zijn.
