In de laatste oorlogswinter werden in Koudum onderduikers en verzetsmensen opgepakt. De Duitsers van de SD-post in Staveren leken precies te weten waar ze moesten zijn en wie ze moesten hebben. Wie had hen geïnformeerd? Het verzet verdacht een jongeman van buiten het dorp, een onderduiker, van het verraad en heeft hem geliquideerd. Toen het verraad kennelijk niet stopte werd nog een jongeman omgebracht. Zijn situatie was op vele punten vergelijkbaar met die van het eerste slachtoffer. Enkele dagen na de bevrijding bleek echter dat vader en zoon Jacob en Douwe Pieter Muizelaar, inwoners van Koudum, het met de Duitsers hadden aangelegd. Zij zijn veroordeeld door een naoorlogs tribunaal van de bijzondere rechtspleging. Er spelen vele toevalligheden in deze zaak. De ene jongeman, van wie bijna niets bekend is, zou niet zijn omgebracht als Piebe Hoekema, een leeftijdsgenoot uit Koudum, niet door de Duitsers was gearresteerd en gedood. De ander, Arend Klee uit Steenwijk, zou in dat geval zijn verblijf in Koudum niet eens genomen hebben.
De kwestie rond het doden van de vermeende verraders staat centraal in: Ytsje Hettinga en Jan de Vries, It Grutte Swijen: De moord op Piebe Hoekema en de gevolgen (Warkum: De Ryp, 2022).
Na de oorlog hebben politie, bestuurders en de verzetsbeweging zich in alle bochten gewrongen om dit ‘bedrijfsongeval’ in de doofpot te stoppen. Openbare overheidsarchieven zwijgen en openbare politierapporten over de kwestie zijn misleidend en spreken elkaar soms tegen, net als rapporten en verklaringen van verzetslieden. De openbare stukken beogen de twee liquidaties terug te brengen tot één, die van Arend Klee uit Steenwijk. Aan de hand van mondelinge overleveringen, interviews met bejaarde dorpsgenoten, informatie uit de processen tegen de Muizelaars en het vergelijken van bijv. tijdstippen en weergegevens met die in de openbare stukken, is duidelijk geworden dat behalve Klee ook een jongeman met de naam Lex, Alex of Leo moet zijn gedood. Zijn identiteit is een mysterie.
Ook de vraag wie tot de liquidaties besloten en door wie ze zijn uitgevoerd blijft grotendeels onbeantwoord. Het gaat er uiteraard niet om deze mensen in een kwaad daglicht te zetten, want tegenover dit 'bedrijfsongeval' staan de levens van honderden onschuldigen die het Zuidwesthoekse verzet uit handen van de Duitsers wist te houden.
Het is onvermijdelijk dat deze kwestie bij alle betrokkenen de vreugde over de bevrijding ernstig overschaduwde en binnenskamers tot verwijten en spanningen heeft geleid. Het is onmiskenbaar dat de zaak de betrokkenen levenslang heeft achtervolgd.
 |
It Grutte Swijen laat zien wat oorlog doet met mensen, maar diverse vragen blijven onbeantwoord, zoals die over de identiteit van Lex. Als hij inderdaad ten onrechte is omgebracht dan is het minste wat gedaan kan worden het teruggeven van zijn naam en eerherstel. Lex was in de kost bij Klaas Schotanus, machinist van de zuivelfabriek, wonend aan de Beukenlaan. Hij zou afkomstig zijn uit Stompetoren of uit Rotterdam. Navraag in Stompetoren en omgeving en raadpleging van de lijst vermisten WOII van het Rode Kruis heeft niets opgeleverd. |
Behalve het onderzoek naar de liquidaties bevat It Grutte Swijen een door Ytsje Hettinga geschreven toneelstuk over deze delicate kwestie, in de vorm van drie monologen van drie vrouwen: de moeder en de oudste zuster van Piebe Hoekema en de moeder van Arend Klee. ‘Fiksje fansels, en dêrtroch in wat nuvere tafoeging, mar it wurket goed: de rekonstruksje kriget sa in hiel minsklike kant, troch de gefoelens fan dy froulju’, aldus recensent Elisabeth Abels-Gorter in Fries Dagblad (11 juni 2022), 21. It Grutte swijen zou gespeeld worden door Teatergroep SULT. Vanwege de corona-lockdowns is het project, na twee keer te zijn uitgesteld, uiteindelijk op de lange baan gekomen.
Op 8 januari 2023 is deze pagina volledig geactualiseerd. De oude versie is als bijlage toegevoegd en te openen door de koppeling onderaan.
Jan de Vries
