De eerste gedrukte exemplaren van het illegale blad Vrij Nederland werden in december 1941 gemaakt bij Johannes Hoekstra in Koudum, in het pand in de Hoofdstraat waar nu boekhandel Muizelaar zit. Achter in de tuin stond de drukkerij met een snelpers. Gedurende enkele nachten werden daar zesduizend exemplaren van vier bladzijden gedrukt.
De Koudumer drukker/boekhandelaar/journalist/natuurkenner Johannes Hoekstra[1] was in 1891 in Balk geboren, waar zijn vader een drukkerij had. Johannes leerde daar het drukkersvak en begon in 1916 een filiaal in Koudum. Zijn jongere broer Bauke nam de zaak in Balk over. In 1937 werd de drukkerij in Koudum zelfstandig. Johannes deed toen ook de Balkster Courant over aan broer Bauke.
Wel bleef hij aan die krant bijdragen. Zo schreef hij wekelijks een gedicht onder het pseudoniem Sprankelaar, ruim 730 gedichten, de laatste op 5 januari 1953. In zijn vrije tijd was Hoekstra vaak in de natuur in de Zuidwesthoek, waar hij ook over schreef. Hij zat jarenlang in het bestuur van It Fryske Gea. Op de Nederlandse radio (NCRV) sprak hij wel over de natuur in de Friese Zuidwesthoek.
Johannes Hoekstra was een principieel man, gereformeerd en rechtschapen. Hij moest in de Tweede Wereldoorlog dan ook niets hebben van de Duitsers. Hij zorgde er onder meer voor dat Joodse kinderen uit grote steden in het westen van het land ondergebracht werden in gezinnen in de omgeving van Koudum. Hij had voortdurend onderduikers in huis. Ook was hij betrokken bij het in veiligheid stellen van een Amerikaanse piloot die op paaszondag 1944 was neergekomen in de Haanmeer bij Koudum[2]. Zijn vrouw en kinderen waren regelmatig betrokken bij illegale activiteiten[3].
En hij maakte dus eind december 1941 in Koudum het eerst gedrukte nummer van het illegale blad Vrij Nederland.
Hoekstra en Vrij Nederland
De bestaande kranten mochten in de Tweede Wereldoorlog alleen door de Duitse bezetter gecontroleerde berichten plaatsen. Daarom ontstonden overal in het land illegale bladen. Vrij Nederland was een illegale krant, waarvan het eerste, gestencilde nummer verscheen op 31 augustus 1940. Tot eind 1941 was Vrij Nederland een gestencild blaadje. De eerste gedrukte Vrij Nederland verscheen tijdens de kerstdagen van 1941, gedrukt op de snelpers van Johannes Hoekstra in Koudum.
Aan het hoofd van Vrij Nederland stond in 1941 Henk van Randwijk (1909-1966). De socialistische drukker en journalist Tom Rot kreeg op een gegeven moment de opdracht om een drukker te zoeken. Tom Rot (1909-1982) was medeoprichter was van de Amsterdamse socialistische verzetskrant De Vonk. In 1942 werd hij door de Duitsers opgepakt en ter dood veroordeeld, maar door een administratieve fout kwam hij in het concentratiekamp Buchenwald terecht dat hij wist te overleven.
In september 1975 vertelde Rot over het zoeken naar een drukker van Vrij Nederland in 1941. “We hebben heel wat gesprekken gevoerd in het bovenmeesters-kamertje van de school waarvan Van Randwijk de leiding had. Daar vroeg hij mij uit te zien naar een drukker die VN wilde drukken. Ik slaagde, en vond dank zij de hulp van Notaris Jukema (Workum) en hotelhouder Walda uit Hindeloopen een adres in Koudum. Wim Speelman, die later mede Trouw oprichtte, handelde deze zaak verder af,” aldus Tom Rot.[4]
Roel Walda, van het Badhotel Hindeloopen, zat al vroeg in het verzet en had bemoeienis met de illegale pers, zoals de Amsterdamse verzetskrant De Vonk. Waarschijnlijk kwam Rot via de Vonk-groep bij Walda uit en uiteindelijk bij drukker Hoekstra in Koudum.[5] Hoekstra wilde Vrij Nederland wel drukken, maar had wel de voorwaarde gesteld dat Walda voor papier zou zorgen. Dat gebeurde. De houten clichés werden bij Sijtsma in Balk gemaakt.
Hoekstra werkte voornamelijk in de nacht aan de krant en zijn jeugdige zoon Fokke hielp hem daarbij. In de eerste nacht – toen ze aan het letterzetten waren – werd Johannes Hoekstra plotseling onwel. Hij viel flauw, wat kwam door de spanning, zo vertelde Fokke later[6]. Zoon Fokke ging verder met drukken en even later was Johannes Hoekstra weer van de partij. Nog enkele nachten werd er doorgewerkt tot zo’n drie à vier uur in de ochtend. Het drukken zelf kostte maar liefst 12 uur.
Willy Walda- de 14-jarige dochter van Roel Walda – hielp mee om het nieuwe illegale blad te verspreiden. De echtgenote van Johannes Hoekstra en de kinderen vouwden de blaadjes en hielpen bij het inpakken. Een gedeelte van de gedrukte oplage werd in een honingvat naar Muntendam in Groningen gebracht voor verdere distributie door Noord-Nederland.
Het gezin Hoekstra. Achter v.l.n.r.: Gerry, Johannes Hoekstra en Feikje. |
Hendrika Hoekstra was verpleegster in Amsterdam en woonde in Bussum. Ze was met de Kerst in Koudum en ze reisde in januari weer terug. Haar jongere zus Feikje ging met haar mee. Zo brachten ze de rest van de oplage in hun bagage naar Amsterdam. Elk twee grote koffers, eerst op de boot van Stavoren naar Enkhuizen. Van daaruit gingen zij verder met de trein naar Amsterdam. Op de boot lieten zij de koffers met de in pakpapier gewikkelde grote pakketten beneden staan en gingen boven aan dek zitten. Bij ontdekking zouden de koffers niet direct met hen in verband gebracht kunnen worden. Datzelfde systeem werd in de trein toegepast door de koffers in een andere coupé te zetten. Bij aankomst op het Centraal station in Amsterdam werd het toch nog even spannend. Daar zouden de pakketten aan het verzet worden doorgegeven. Toen Feikje de pakketten uit de koffers haalde, vroeg een Duitse soldaat of hij haar kon helpen. Toen zij zei dat dat niet hoefde, ging hij weer weg.[7] |
Vervolg Vrij Nederland en Koudum
Aan het eind van de maand januari 1942 werd het tweede gedrukte nummer van Vrij Nederland in Koudum gemaakt. Maar op 18 maart 1942 kwamen er plotseling drie Duitsers en een Nederlandssprekende man bij drukkerij Hoekstra. De Nederlandssprekende man beschuldigde Hoekstra van het drukken van een verzetskrant. Maar de krant die hij liet zien, was niet de Vrij Nederland die door Hoekstra was gedrukt. Dat had Hoekstra in een flits gezien en hij nodigde de heren dus met een gerust hart mee naar achteren om ze de snelpers te laten zien. Het formaat van de meegebrachte krant kon gewoon niet bij Hoekstra gedrukt zijn. Daarnaast was al snel gebleken dat de door Hoekstra gebruikte letters niet overeenkwamen met de letters uit het getoonde krantje.
Mede dankzij een seintje van Walda uit Hindeloopen die van verraad in Amsterdam had gehoord, waren kort daarvoor alle illegale Vrij Nederland-kranten overgebracht naar Diemen, dus er werd bij de huiszoeking niets aangetroffen.[8] Ook bij het Badhotel van Walda in Hindelopopen vond op 18 maart 1942 een inval plaats. Walda wist op tijd te vluchten en ook daar werd niets illegaals aangetroffen. Er stond wel een pak papier klaar voor drukkerij Hoekstra, maar daar wist de familie een goede smoes over te vertellen. Leo Walda, zoon van Roel Wanda vertelde later:
“De bel van de voordeur ging. Dat moesten Duitsers zijn, want iedereen kwam altijd aan de zijdeur. Mijn moeder opende de deur. Zij vroegen of mijn vader thuis was. Hij was net terug uit Sneek en zat in de keuken, maar mijn moeder riep: ‘Man, ben je thuis?’ Mijn vader wist genoeg en repte zich naar de garage. Door de kier van de deur luister de hij, of de Duitsers ook binnenkwamen. En jawel. Hij vluchtte dus verder naar de schuur van Lolke Smid (nu schaatsmuseum) en werd daar door Lolke en Jetze Gerlsma onder het hooi verstopt.
De Duitsers doorzochten alles. In de gang stond een groot pak papier, bestemd voor Drukkerij Hoekstra te Koudum. Wij vertelden de Duitsers dat dit papier gebruikt werd voor het inpakken van kookplaatjes, die we veel verkochten in de Radio Centrale te Sneek. Ze lieten het pak verder gelukkig ongemoeid. In de keuken stond een groen kastje met daarop een cassettebak voor het bestek. Onderin deze bak had mijn vader belastend materiaal verstopt. Ook dat werd niet gevonden.”[9]
In de oorlog heeft de familie Hoekstra drie huiszoekingen meegemaakt. Bij de laatste in september 1944 zijn de verschillende verzetskranten vernietigd waar de Duitsers bijstonden. Dochter Feikje stond achter in de tuin toevallig een vuurtje te stoken. Zij verscheurde ze onder het oog van de Duitsers en gooide alles in het vuur.[10]
Vlak voor het einde van de oorlog drukte Hoekstra nog eens 300 oranje-armbanden met daarop de letters NBS: Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten. Die organisatie begon op 5 september 1944 officieel de tot dan toe weinig samenwerkende verzetsgroepen in Nederland te bundelen.
Onderaan deze pagina kunt u twee bijlagen vinden:
Het expositiebord bord "1e gedrukte exemplaar Vrij Nederland bij Johannes Hoekstra, december 1941"
Het interview uit het jaar 2000 met Fokke en Feikje Hoekstra, uit Koudumer Simmer 2000 Nijs.
[1] Zie ook: https://historisch.koudum.nl/index.php/koudum-in-de-tweede-wereldoorlog/verzetsmensen/johannes-hoekstra-drukker-en-verzetsman .
Verder: https://www.langsdeluts.nl/verenigingen/Hoekstra%20drukkerij.html, https://www.langsdeluts.nl/verenigingen/Balkster%20Courant.html en https://www.gaasterlandinwo2.nl/het-jaar-1941/ (donderdag 25 december 1941).
[2] Zie https://historisch.koudum.nl/index.php/koudum-in-de-tweede-wereldoorlog/9-april-1944-piloot-in-de-heanmar en https://historisch.koudum.nl/attachments/article/758/Verzetsmensen%20aan%20het%20woord%20v3.pdf.
[3] Zie https://historisch.koudum.nl/index.php/koudum-in-de-tweede-wereldoorlog/verzetsmensen/johannes-hoekstra-drukker-en-verzetsman.
[4] ‘’k Heb ze gekend, voortrekkers in het verzet - herinneringen in Koudum'. In: Vrij Nederland, jrg 36, 1975, no. 36, 06-09-1975.
[5] Zie ook: https://www.hindeloopen.com/hindeloopen40-45/verzet.htm.
[6] In: Koudumer Simmer 2000 Nijs (Koudum 2000) p. 22. Zie ook https://historisch.koudum.nl/index.php/koudum-in-de-tweede-wereldoorlog/1941-hoekstra-drukt-eerste-vrij-nederland.
[7] Zie: https://historisch.koudum.nl/index.php/koudum-in-de-tweede-wereldoorlog/1941-hoekstra-drukt-eerste-vrij-nederland.
[8] Zie: https://www.gaasterlandinwo2.nl/het-jaar-1941/ (donderdag 25 december 1941) en Lydia Winkel. De ondergrondse pers 1940-1945.
[9] Zie: https://www.hindeloopen.com/hindeloopen40-45/verzet.htm.
[10] Zie: https://historisch.koudum.nl/index.php/koudum-in-de-tweede-wereldoorlog/1941-hoekstra-drukt-eerste-vrij-nederland.
